Banja Rusanda – Melenci

Specijalna bolnica za rehabilitaciju „Rusanda” nalazi se na saverozapadnom obodu naseljenog mesta Melenci, u opštini Zrenjanin, na 16. kilometru puta iz Zrenjanina prema Kikindi. Okružena kućama melenačkog kvarta Čontik, jezerom po kome je dobila ime i pašnjacima Parka prirode „Rusanda”, koji se dodiruju sa horizontom, banja „Rusanda” harmonično se izdiže među krošnjama raznovrsnog listopadnog i zimzelenog drveća i cvetnim oazama više od veka i po (Cerović, 1984; Bošnjak 2001; 2008; Grošin, 2009; 2014; 2018). Sudeći prema pisanju istoričara Ljubivoja Cerovića u Hronici Melenaca: 1751-1941. (1984), banja je imala izuzetno važnu ulogu u ekonomskom prosperitetu sela. Važila je za jednu od poznatijih banja u Ugarskoj. Broj posetilaca se tokom godina povećavao, a svakako je tome doprinela i pruga izgrađena 1883. godine – „najviše posetilaca bilo je iz redova „srednje klase” koji su lečili reumu, nerve, skropulozis, ženske bolesti, karijes” (Cerović, 1984: 23).

Godinom nastanka Melenaca smatra se 1751, kada je usledio masovan priliv razvojačenog pomoriškog srpskog stanovništva na pustaru Melentze, ali postoje izvesne naznake da je sam lokalitet bio nastanjen i nešto ranije (Isto). Naselje je osnovala nekolicina srpskih porodica iz Arada, Semlaka, Nadlaka, Bogaroša i drugih mesta habzburškog Pomorišja, odnosno područja koje se danas nalazi u sastavu Mađarske, Rumunije i Srbije, nakon što su njihovi odrasli muški članovi ostali bez vojnog angažovanja ukidanjem Potisko–pomoriške vojne krajine, koja je bila formirana 1699. godine na osnovu odredaba Karlovačkog mira (1699). Zapravo, nastanak Melenaca deo je jednog šireg projekta kolonizovanja etnički raznovrsnih porodica iz različitih krajeva Habzburškog carstva na teritoriji južne Ugarske, odnosno današnje Vojvodine, za vreme vladavine carice Marije Terezije. Naime, srednji Banat je bio opcija za naseljavanje koju je ponudila upravo bečka administracija, a ne proizvoljna odluka nezadovoljnog stanovništva koje nije moglo da zamisli da život nastavi pod jarmom ugarskog plemstva, koje je ponovo dobilo u posed pomorišku zemlju. Melenci su naziv dobili po istoimenoj pustari na kojoj su podignuti (Cerović, 1984; Grošin; 2009; 2014b). Do 1922. godine susreće se više verzija imena: Melence (1853), Melencze (1854; 1878-1922) i Mellence (1873). Sastoji se iz četiri kvarta – severoistočnog Srpkanj ili Svilenjak, jugoistočnog Pavliš, jugozapadnog Vlaškanj i severozapadnog Čontik. Inače, atar sela Melenci najveći je u Srbiji (Grošin, 2018a; 2018b).

Pronalazimo različite godine nastanka banje „Rusanda”, ali se zvanično uzima da je osnovana vek i šesnaest godina nakon podizanja sela, odnosno 1867. godine (Srpstvo, 1895). Međutim, njen simboličan početak vezuje se za momente kada je umirovljeni seoski sveštenik i plemić Nikola Bibić na sebi, ali i poučen iskustvom drugih meštana, prepoznavao da je blato iz jezera lekovito. U štampi s kraja XIX i početka XX veka mogu se pronaći podaci o tome kako se odvijao čitav proces nastanka banje i njenog postavljanja na lokaciji na kojoj se danas nalazi. Podatak da je neko iz porodice Bibić inicirao njeno osnivanje nimalo ne iznenađuje, s obzirom na to je ova porodica bila jedna od glavnih, ako ne i glavna perjanica razvoja Melenaca, a onda i regije uopšte (Bošnjak, 2001; 2008; Grošin, 2009; 2018a; 2018b). Zvaničnu potvrdu o lekovitosti rusandinog blata Bibić je dobio 1866. godine od strane Carske akademije u Beču. Međutim, sudeći prema ondašnjoj štampi, u njegovu lekovotost uverio se nešto ranije. Ne može se sa sigurnošću reći da li je tačno, ali interesantno je čitati da je Bibić pre zvanične naučne potvrde u svojoj režiji uspešno „eksperimentisao” s blatom.

Tek oko 1860. pronašao je bivši paroh srpski u Melencima Nikola pl. Bibić (…) „da u toj vodi i blatu neka lekovita snaga leži. On je o tom premišljao – poznavajući kupatila, da se blatom i vodom leči – e da nije kako moguće, da i ova neobično gorkoslana voda i njeno neobično blato kakve lekovite moći u sebi skrivaju” (Srpstvo, 26. mart 1895).

Zaista, jezero Rusanda je najznačajniji lekoviti faktor u banji „Rusanda”. Ono se ubraja među najlekovitija jezera u Srbiji. Prostire se na površini od 4 km², a voda mu je slična morskoj. Tokom sušnog perioda nivo jezera opada, čime se povećava njegova mineralizacija. Lekoviti mulj dostiže debljinu od jednog metra, a bogat je hidrokarbonatima, karbonatima, sulfatima, sumpor–vodonikom, hloridima, kalijumom, natrijumom, silicijum dioksidom, gvožđe–oksidom i aluminijumovim oksidom. Jezerska voda ima visok salinitet i alkalna je. Okolina jezera stanište je oko 200 vrsta ptica.

Banja „Rusanda“ se danas nalazi na severozapadnom obodu, ali je njen začetak na zapadnoj strani Melenaca, mestu paralelnom sa magistralnim putem Zrenjanin–Kikinda. Nedugo pošto je dobio zvaničnu potvrdu o lekovitosti jezerske vode i blata, Bibić je sa seoskim trgovcem Jovanom Tanazevićem i finansijskim savetnikom Kempeleonom osnovao Kupatilišno deoničarsko društvo, koje je podiglo prvo banjsko kupatilo 1867. godine, negde na središnjem delu kvarta Čontik. Zvalo se „Melenačka banja”. Sudeći prema postojećim istorijskim izvorima, podzemne vode su bile izuzetno visoke 1871. godine, Rusanda je veoma nadošla, a usled skromnosti materijala od kojeg je bila sačinjena zgrada se porušila. Proteklo je još šest godina do podizanja, i još dve do otvaranja prvog banjskog objekta na današnjoj lokaciji. Podigla ga je 1877. godine melenačka veleposednica Ana Kljajić, a u pitanju je VI paviljon. I ovog puta Bibić je imao udela –„Parohu Bibiću, koji je i opet mislio kako bi kupatilo obnovio, ispalo je za rukom da svojim savetima privole ovdašnjeg nezaboravljenog trgovca Josifa Kljajića (+1877) i vrlu mu suprugu Anu, (…) da na Rusandi dostojno kupatilo podignu” (Srpstvo, 1895). O njihovom nesebičnom gestu svedoči i postament ispred glavnog paviljona u banji: „Josif i Ana Kljajić bolnom čovečanstvu, a u korist srpske pravoslavne crkve Melenačke 1879. god”. Ana Kljajić je i prva upraviteljka današnje banje. Sociolog Damir Grošin u svojoj knjizi „Melencze“ (2009) piše da je upraviteljka Kljajić „svake godine, povodom svog rođendana, priređivala velike muzičke i pozorišne svečanosti pod imenom ’Ana balovi’” (Grošin, 2009: 51).

Današnji građevinski kompleks banje, na severozapadnom delu sela, nastajao je tokom dužeg perioda, odnosno od 1877. do 1980. godine. Sastoji se od više objekata, od čega je šest namenjeno za smeštaj, odnosno smeštaj, ishranu i rehabilitaciju ljudi. U pitanju su I, II, VI, VII, VIII i IX paviljon. Centralne zgrade su VI i VII paviljon, s obzirom na to da se u njima odvijaju terapijski tretmani. Paviljoni I, II, III, V i VI nalaze se pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin i uživaju status kulturnog dobra pod prethodnom zaštitom. Kuća plemićke porodice Bibić (1896), koja je zaslužna za osnivanje banje, pravoslavni hram „Prenos moštiju Svetog Oca Nikolaja” (1791), zgrada nekadašnje Melenačke štedionice (1890) i zdanje nekadašnjeg Varoškog doma, a danas Mesne zajednice, koji se nalaze u centru sela; potom Bošnjakova vetrenjača (1899) na putu prema Bašaidu i Kikindi; te kapela veleposedničke porodice Dimitrijević (1895) i nadgrobna ploča sveštenika i prvog seoskog učitelja, inače jednog od vođa seobe razvojačenih Pomorišaca u današnje Melence, Gavrila Ilijevića iz 1789. godine na Velikom groblju; ali i neki drugi objekti koji nisu pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, poput spomen krsta (1855) porodice Šićar u centru, čine značajne primere materijalnog kulturnog nasleđa Melenaca, ali i regije uopšte (Grošin, 2009; 2014; 2018a; 2018b).

„Kupatilo „Rusanda” ima lep park, koji je 12 jutara veliki i koji je skoro samim bagremom zasađen. Oko istog parka nalazi se vrt političke opštine za podizanje drva koji je tako isto veliki i koji je od parka odeljen malim jarkom, tako, da oba izgledaju kao jedna celina. U parku su tri hotela, od kojih su dva ove godine podignuta, svojina kupatila, kojom upravlja crkvena opština. Svaki od ova dva hotela ima 16 soba, koji su sa potrebnim stvarima elegantno namešteni. Treći hotel je svojina privatna g. Đure Dimitrijevića, kojim on sam upravlja. U kupatilskom parku ima dalje: kursalon sa velikom dvoranom za ručanje i još jednim mnogo većim salonom sa pobočnim sobama, koji je ove godine sazidan i za igranke i druge zabave određen. Tu je i reštauracija sa dobrom kujnom i dobrom poslugom. (…) Pored kursalona pruža se kupatilo sa svojih 40 kabina. (…) Na severnom kraju kupke uzidan je i smešten je parni kazan sa jačinom od 40 konjskih snaga. (…) Između oba krila od kupatila je dvorište za manipulaciju, gde se kade sa blatom peru i pune. Radi zabave gostiju drže se od vremena na vreme igranke i druge predstave u kursalonu. Postaralo se i sa dobru muziku, koja 2-3 sata dnevno birana parčad svira. Dobar bilijar i klavir je nabavljen, isto tako razne novine i dnevni listovi” (Srpstvo, 26. mart 1895).